Bywa nieraz, że w toku bardzo złożonych i dalekodystansowych czynności cel ulegnie zapomnieniu lub też zostanie wyparty. Pozostaje jednak zapoczątkowany program działania. Zachowanie nosi wówczas charakter sztywny, jest mało efektywne. Kompensacja tego obniżenia efektywności przebiega w ten sposób, że w większości wypadków, gdy świadomie założony cel, odpowiadający rzeczywistemu kierunkowi działania, zostaje wyparty i traci właściwości regulacyjne, człowiek optymalizując swoje przystosowanie wyszukuje cel zastępczy, na ogół taki, jaki zapewnia mu szereg doraźnych udogodnień natury psychicznej, jest bliższy ideałom, odpowiada jego kodeksowi moralnemu lub wymaganiom otoczenia. Powstaje wówczas pozornie pełny motyw, zawierający i cel, i program działania. Cel jednak pozostawać tu musi w sprzeczności, a nieraz tylko w pozornej zgodności z programem nie tylko więc w dalszej konsekwencji nie podwyższa poziomu efektywności zachowania, ale, wręcz przeciwnie, może prowadzić do powikłań, gdyż wskutek
– 1 Odróżniamy tu zachowanie jako złożony, przestrzennie 1 czasowo ukierunkowany kompleks reakcji od pojedynczych reakcji, które mogą być i mimowolne, i ukierunkowane, np. reakcja – odruch obronny.
– 1 Rozwinięty wykład poglądów przedstawionych w tej części Czytelnik znajdzie w pracy autora Pscholopia dążeń ludzkich (1972). jego istnienia zachowanie człowieka opiera się na fałszywym odzwierciedleniu rzeczywistego stanu rzeczy. Kompensacja ta jest więc skuteczna tylko doraźnie.
Jedyną pozytywną funkcją takiego motywu jest stworzenie człowiekowi złudzenia, że wie, po co podjął działanie, i że działanie to posiada walory pozytywnie oceniane przez niego lub w danej kulturze. Gdyby takiego celu nie było, upragniony kierunek zachowania nie mógłby być kontynuowany. Dlatego też możemy powiedzieć, że tego rodzaju zafałszowany motyw odgrywa funkcję ochronną wobec danego kierunku działania, po prostu je umożliwiając. Motyw ten został w Psychologii dążeń ludzkich (Obuchowski, 1972) nazwany motywem ochronnym.
Powstaje pytanie, jakie mechanizmy psychologiczne leżą u podstaw tego, że człowiek realizując pewne kierunki działania nie może zaaprobować ich celu i zostaje zmuszony do oparcia się na niebezpiecznych w swoich konsekwencjach motywach ochronnych?